Het Karabach-conflict is bijna voorbij en nu is het de taak van zowel Azerbeidzjan als Armenië om opnieuw in vrede te leren leven, de grieven uit het verleden te overwinnen ten behoeve van een vreedzame toekomst voor onze kinderen en het leven in de regio zo in te richten dat het een model van vreedzame coëxistentie en economische welvaart wordt. Het beschouwen van het conflict als opgelost zonder een totale overwinning is uiterst belangrijk om tot een vredesverdrag te komen, omdat het ruimte laat voor verzoening tussen de regeringen en de bevolking van de twee landen.

Azerbeidzjan is na de Tweede Karabachoorlog in 2020 in de bevrijde gebieden een grootscheepse wederopbouwcampagne gestart, die verschillende richtingen omvat, van infrastructuurprojecten tot hervestiging. De vertegenwoordigers van de moslim-, joodse en christelijke gemeenschappen hebben de Armeense bewoners van de Karabach-regio van Azerbeidzjan ook vaak opgeroepen tot vreedzame coëxistentie in de Azerbeidzjaanse staat, waar tolerantie, tradities van multiculturalisme en coëxistentie een integraal onderdeel van het leven zijn.

Professor Mohammed Abu-Nimer van de American University in Washington, die in conflictgebieden over de hele wereld trainingen in interreligieuze conflictoplossing en workshops in interreligieuze dialoog geeft, en zowel auteur als redacteur is geweest van meer dan 13 boeken over op geloof gebaseerde en interreligieuze vredesopbouw, deelde zijn ervaring op dit gebied.

• Zijn er in de wereldpraktijk standaard (verplichte) stappen die de conflictpartijen moeten doorlopen na de ondertekening van een vredesverdrag? Zo ja, welke zijn deze stappen?
• Er bestaat geen universeel verplicht recept voor conflictoplossing, maar ik zou een aantal belangrijke stappen willen schetsen die zo moeten worden uitgevoerd. Als het vredesplan is ondertekend, moet het in een vrij hoog tempo worden uitgevoerd. Er zijn vele voorbeelden van te trage uitvoering van vredesplannen – Israël/Palestina, Zuid-Afrika, Noord-Ierland, en enkele andere. Twee – de strijdende partijen moeten hun retoriek in de communicatie met elkaar veranderen, de perceptie van de andere kant veranderen en overschakelen van haatdragende taal en vijandbeeld naar een positievere beeldvorming, te beginnen op alle niveaus – scholen, media, enz. Drie – vredestroepen tussen twee strijdende partijen moeten standvastig zijn in de uitvoering van hun taken en zij moeten beide partijen ervan kunnen overtuigen dat er van de andere kant geen gevaar voor hun leven is. Ten vierde – op plaatsen waar het de bedoeling is dat twee gemeenschappen in elkaars nabijheid of in hetzelfde gebied zullen leven, is het van belang om zowel op formeel als op informeel niveau de regelmatige contacten te herstellen, zodat de mensen kunnen communiceren, gemeenschappelijke waarden kunnen delen en geleidelijk weer normale betrekkingen kunnen aangaan zoals vóór de conflictperiode. Dit is bijzonder belangrijk voor het Azerbajdzjaans-Armeense conflict waar miljoenen Azerbeidzjaanse burgers vluchtten en de gebieden ontvluchtten waar zij honderd jaar lang woonden. Vijf – tenslotte de economische ontwikkeling van de getroffen gebieden. Zoals bekend zijn tijdens de conflicten alle belangrijke infrastructuurvoorzieningen verwoest – wegen, gebouwen, bruggen. Alle civiele diensten zijn ontwricht – gezondheidszorg, onderwijs, sociale zekerheid, civiele beveiliging, en meer. Een van de belangrijke factoren voor een succesvolle uitvoering van het vredesplan is dus het economisch herstel van het conflictgebied.
• Wat is de rol van het maatschappelijk middenveld in het verzoeningsproces van de partijen? Kunt u voorbeelden geven van betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld in landen die recentelijk tegenstanders waren in een militair conflict?
• De rol van het maatschappelijk middenveld is belangrijk en we weten van Zuid-Afrika, Bosnië en Noord-Ierland dat hoe meer we het maatschappelijk middenveld betrekken bij de uitvoering, monitoring en versterking van het vredesplan, hoe beter het zal werken. Wijze interactie tussen gemeenschappen, toezicht op haatzaaiende taal en vredesschendingen – dit soort activiteiten bevordert de uitvoering van het vredesplan. Als recent voorbeeld kunnen we het maatschappelijk middenveld van Israël nemen, dat door zijn activiteiten met succes de door de rechtse regering voorgestelde wettelijke hervormingen tegenhoudt. De afgelopen tien jaar zijn er ook andere voorbeelden geweest van actieve volksbewegingen en protesten voor politieke veranderingen in vele conflictgebieden, zoals Tunesië, Libanon, Egypte, Zuid-Afrika, Frankrijk en andere Europese landen, en de VS met het succesvolle effect van “Black lives matter”, enz.
• Hoe belangrijk is de religieuze factor bij het oplossen van conflicten in ons geval, omdat Azerbeidzjan een moslimland is en Armenië christelijk? Hoe groot is dit element bijvoorbeeld in het Palestijns-Israëlische conflict?
• In het geval van het Palestijns-Israëlische conflict lijkt een religieuze factor weliswaar een belangrijke rol te spelen, maar in feite wordt dit element overschat en gaat dit conflict vooral over de zelfbeschikking van zowel het Palestijnse als het Israëlische volk. Bij het Azerbeidzjaans-Armeense conflict kan ik zeggen dat de religieuze factor vrij belangrijk is. Omdat het christendom in Armenië en de islam in Azerbeidzjan zeer diepe wortels hebben en religieuze leiders zeer invloedrijke personen zijn. Deze leiders kunnen met succes een groot deel van de maatschappelijke functie vervullen in het proces van vredesplanbewaking, haatzaaien en geweldpreventie. In 2022 bezocht ik Azerbeidzjan en was ik onder de indruk van de gastvrijheid, de vrijgevigheid en de openheid van uw moefti. Hij bleek een van de sleutelfiguren te zijn in de totstandkoming van de interreligieuze dialoog, ter ondersteuning van tolerantie en religieuze diversiteit in het land. Hij heeft intensief door Europa gereisd en is in de VS geweest om deze waarden te promoten. Ik geloof daarom dat de rol van religieuze leiders bij de totstandbrenging van duurzame vrede zeer belangrijk is. Het is essentieel dat deze interreligieuze en interreligieuze vredesopbouwinspanningen worden uitgebreid tot actieve betrokkenheid bij Armeense religieuze leiders en hun volgelingen in Armenië en daarbuiten.

• Is het mogelijk langdurige vredesverdragen te ondertekenen zonder de afbakening en demarcatie van de grenzen te voltooien? Zo ja, geef voorbeelden uit de wereldpraktijk
• Ik denk niet dat een vredesplan duurzaam kan worden genoemd zonder dit element. Zonder dit element kan het vredesplan intermediair of tijdelijk worden genoemd. Ik kan het negatieve voorbeeld geven van een vredesplan dat juist mislukte vanwege onopgeloste grens- en statuskwesties. Ik heb het over het Oslo-akkoord in 1993. Het was een vrij moedige poging om een Palestijns-Israëlische dialoog op gang te brengen, die mislukte vanwege onopgeloste diverse kwesties, waaronder illegale Israëlische nederzettingen en de status van Jeruzalem.
• Wat zijn de belangrijkste factoren die de versnelling van de oplossing van gewapende conflicten beïnvloeden – economische, politieke of andere?
• Er zijn drie belangrijke factoren die de oplossing van conflicten op wereldschaal aanzienlijk kunnen beïnvloeden. Ten eerste zouden beide conflictpartijen leiders moeten hebben die hun eigen bevolking ervan kunnen overtuigen dat confrontatie nauwelijks tot welvaart leidt en dat het veel winstgevender is om handel te drijven en samen te werken met buren dan om te vechten. Ten tweede moeten beide partijen een ontwikkelde en actieve civiele samenleving hebben die haar stem kan verheffen en zich kan inzetten voor het vredesproces. Ten derde zouden grote mogendheden die gewoonlijk informeel invloed uitoefenen op de strijdende partijen het vredesproces moeten steunen, zoals in Noord-Ierland is gebeurd, waar het VK en de Republiek Ierland besloten dat het genoeg was.